مقاله و تحقیق دانشجویی

پيشينه و مباني نظري اضطراب امتحان در 41 صفحه در قالب ورد قابل ویرایش.

مبانی نظری اضطراب امتحان

اضطراب امتحان یکی از اضطراب‌های موقعیتی است که با عملکرد و پیشرفت تحصیلی میلیون‌ها دانش آموز و دانشجو در مراکز آموزشی رابطه تنگاتنگ دارد(هیل،^[1]1984؛ به نقل از بیابانگرد، 1378). اضطراب امتحان به عنوان تجربه‌ای ناخوشایند با درجات مختلف، حیطه‌های نگرانی و هیجان پذیری را تحت تأثیر قرار داده و از کسب معلومات، چگونگی پردازش صحیح اطلاعات و عملکرد تحصیلی تا انگیزه‌ها، و نگرش‌های فرد را متاثر می‌سازد وبا مکانیزم‌های خاص خود، توان پیشرفت و بروز خلاقیت‌ها و استعدادها را تحلیل می‌برد و مانع رشد و پیشرفت تحصیلی دانش آموزان می‌گردد.

سیبر^[2](1980) اضطراب امتحان را حالت خاصی از اضطراب عمومی می‌داند که شامل پاسخ‌های پایدار شناختی، فیزیولوژیکی و رفتاری مرتبط با ترس از شکست می‌باشد و فرد آن‌را در موقعیت‌های ارزیابی تجربه می‌کند. هنگامی که اضطراب امتحان رخ می دهد بسیاری از فرایندهای شناختی و توجهی با عملکرد موثر فرد تداخل می‌کند.

گیودا و لودلو^[3](1989) اضطراب امتحان را نوعی واکنش ناخوشایند و هیجانی نسبت به موقعیت ارزیابی در مدرسه و کلاس درس تعریف کرده‌اند. این حالت هیجانی معمولاً با تنش، تشو یش، نگرانی، سردرگمی و برانگیختگی سیستم اعصاب خود مختار همراه است.

اسپیلبرگر^[4](1980) اضطراب امتحان را متشکل از دو عامل نگرانی و هیجان پذیری می‌داند. با توجه به اینکه اسپیلبرگر برای تبیین اضطراب امتحان دو مؤلفۀ نگرانی و هیجان پذیری را مطرح کردند، مؤلفه مهم اضطراب امتحان مؤلفه نگرانی یا فعالیت شناختی نامربوط به تکلیف است که شامل دلواپسی شناختی زیاد درباره عملکرد، پیامدهای ناشی از امتحان، افکار مربوط به خراب کردن امتحان، تحقیر خویشتن، ارزیابی توانایی خود در مقایسه با دیگران و انتظارات منفی از عملکرد می‌شود.

علایم اضطراب

علایم اضطراب را می‌توان به چهار گروه شناختی، عاطفی، رفتاری و فیزیولوژیکی تقسیم کرد. این عناصر چهارگانه از همدیگر مستقل نیستند، بلکه عملکرد آن‌ها با کل ارگانیزم هماهنگ می‌باشد.

این چهار گروه علامت عبارتند از:

الف) علایم شناختی: شامل مشکلات حسی – ادراکی (مانند احساس غیر واقعی و گوش به زنگ بودن)، مشکلات تفکر(مانند حواس پرتی و اشکال در به یاد آوری مطالب) و اشکالات مفهومی (مانند تحریف شناختی).

ب) علایم عاطفی: شامل بی‌حوصلگی، ناآرامی، تنش، زود رنجی، ترس، هراس و وحشت.

ج) علایم رفتاری: شامل بازداری، اجتناب، اشکال کلامی، ناهماهنگی، نا آرامی و نفس نفس زدن.

د) علایم فیزیولوژیکی: شامل علایم قلبی – عروقی، مشکلات تنفسی، علایم عصبی– عضلانی، معده‌ای– روده‌ای و علایم پوستی(بک^[5]، 1985؛ به نقل از کاظمیان مقدم، 1389).

مدل‌ها و نظریه‌های اضطراب امتحان

1. نظریه توجهی– شناختی^[6]

واین^[7](1971)، نظریه توجهی– شناختی را برای تبیین چگونگی تأثیر اضطراب امتحان بر عملکرد، مطرح ساخت. بر اساس این مدل، افراد دارای اضطراب امتحان، توجه خود را به فعالیت‌های نامرتبط با تکلیف، اشتغالات فکری همراه با نگرانی، انتقاد از خود و نگرانی‌های جسمانی معطوف می‌کند و در نتیجه، توجه کمتری بر تلاش و کوشش‌های تکلیف مدار دارند که موجب کاهش عملکرد آنان می­گردد. همچنین، افراد دارای اضطراب امتحان بالا در مقایسه با افراد دارای اضطراب پایین، به ویژه در زمانی که با تکالیف دشوار مواجه می‌شوند و امتحانات تحت شرایط استرس و ارزیابی کننده انجام می‌شوند، عملکرد ضعیف‌تری از خود نشان می‌دهند.

1. مدل اضطراب موقعیت– خصیصه

از نظر اسپیل برگر، اضطراب امتحان، شکلی از اضطراب موقعیتی– خصیصه‌ای است. او تفاوتی بین اضطراب" حالت"^[8] و "صفت"^[9] قائل شد در اضطراب حالت، فرد به طور موقت، واکنش هیجانی دارد و علتش هم این است که فرد با موقعیت به خصوصی بر انگیخته می‌شود. در حالی که اضطراب صفت، خصوصیت پایداری است که فرد مستعد اضطراب دارد و موقعیت‌های مختلف را تهدید کننده می‌یابد(سادوک^[10] و سادوک، 2003).

طبق این مدل، افراد دارای اضطراب امتحان بالا در موقعیت‌های امتحان و ارزیابی، به طور هیجانی پاسخ می‌دهند و نگرانی آن‌ها با عوامل آشکارساز موقعیتی ظاهر می‌شود. از این رو هیجان پذیری و نگرانی هر دو موجب کاهش عملکرد می‌شوند. در مطالعات اخیر معلوم شده که اضطراب امتحان دارای دو مفهوم است. یکی مفهوم شناختی که همان جنبه نگرانی است و به فکر نابجا برمی گردد که در واقع توجه آگاهانه فرد در مورد عملکردش می‌باشد. مثل توجه به عواقب مردود شدن در امتحان، مقایسه خودش با دیگران و انتظارعملکرد منفی؛ دیگری مفهوم هیجانی است که با علائم جسمانی و تنش مشخص می‌شود؛ مثل بالا رفتن ضربان قلب، اختلالات گوارشی و تعریق(کامونیان^[11]، 1993).

3-مدل تداخل^[12]

براساس این مدل، اضطراب امتحان، یاد آوری آموخته‌های قبلی را مغشوش ساخته و به این طریق عملکرد فرد را مختل می‌سازد.

بنجامین^[13] و همکاران(1986) در پژوهشی به دست آوردند که سازماندهی ضعیف مطالب موجب اخلال در عملکرد تحصیلی می‌شود. بنابراین می‌توان ضعف در سازماندهی را یکی از علل افت عملکرد تحصیلی دانش آموزان دارای اضطراب امتحان بالا به شمار آورد. چنین دانش آموزانی در سازماندهی مطالبی که قبلا آموخته شده و در جذب و درون سازی اطلاعات نوین و سازماندهی این اطلاعات با آموخته‌های قبلی خود، دچار مشکل هستند(به نقل از ابوالقاسمی،1381).

1. مدل کمبودها^[14]

بر اساس این مدل، علت پایین بودن نمرات امتحانی دانش آموزان دارای اضطراب امتحان، عادت‌های مطالعه نامناسب و ناکامی و یا چگونگی مهارت‌های امتحان دهی آن‌هاست. بر این اساس، اضطراب امتحان باعث عملکرد ضعیف نمی‌گردد، بلکه عکس آن صحت دارد. یعنی اطلاع و آگاهی از عملکرد ضعیف در گذشته موجب اضطراب امتحان می‌شود.

5- مدل نقص و کمبود دوگانه^[15]

طبق این مدل، کیفیت عملکرد امتحان، ضرورتاً فقط به نقایص و کمبودهای توجهی مربوط نمی‌شود، بلکه نقص در رفتار مطالعه یا کمبود در مهارت‌های امتحان دهی، می‌تواند دلیل خوبی برای عملکرد ضعیف باشد. از این رو، عملکرد ضعیف افراد دارای اضطراب امتحان بالا، تا اندازه‌ای می‌تواند مربوط به شایستگی و صلاحیت انجام امتحان و تا حدی هم ناشی از ظرفیت عملکرد پایین و افکار نا مرتبط با تکلیف باشد.

شيوع اضطراب امتحان

بر اساس برآورد پژوهشگران، سالانه حدود 10 ميليون دانش‌آموز در سطوح دبيرستان و 15 درصد از دانشجويان دانشگاه‌هاي امريكا، اضطراب امتحان را تجربه مي‌نمايند(هيل،1984).

اضطراب امتحان كه نوعي اضطراب آموزشگاهي است، مشكلي شايع و بازدارنده است. بر اساس برآورد پژوهشگران، ميزان شيوع اضطراب امتحان در دانش‌آموزان را 10 تا 30 درصد گزارش كرده‌اند (هيوز^[16]،1988). اين بررسي‌ها نشان مي‌دهند كه نمره‌هاي اضطراب امتحان در مدارس ابتدايي با افزايش سن بيشتر مي‌شوند. به اعتقاد شوارزر^[17](1984)، اضطراب امتحان بين سنين 10 تا 11 سالگي شكل گرفته، ثبات مي‌يابد و تا بزرگسالي تداوم مي‌يابد(به نقل از ابوالقاسمي و نجاريان، 1378).

در ادبيات تحقيق در مورد اضطراب امتحان تفاوت‌هاي معنا‌داري بين دو جنس، با چند استثناء گزارش شده است(توبياس^[18]، 1986).

اغلب گزارش شده است كه رابطه منفي بين اضطراب و عملكرد تحصيلي براي زنان بالا‌تر از مردان است، اين رابطه در مورد مولفه نگراني "اضطراب امتحان" بيشتر از مؤلفه "هيجان‌پذيري" بوده است. در امتحانات شفاهي اين رابطه بين اضطراب امتحان و جنس مشاهده شده است(توبياس، 1986).

در بررسي‌هاي مختلف، تفاوت‌هاي معنا‌داري بين پسران و دختران گزارش شده است. چنين به نظر مي‌رسد كه دختران بيشتر از پسران اضطراب امتحان را تجربه مي‌نمايند (اسپيل‌برگر و همكاران، 1976، ماريا و نيوآ^[19]، 1990، ويليامز^[20]، 1996، به نقل از ابوالقاسمي و نجاريان، 1378). بست و استانفورد^[21] (1983)، و مواموندا^[22]، (1993) بيان مي‌كنند كه تفاوت جنسيتي در اضطراب، به خوبي با نقش‌پذيري جنسيتي تبيين مي‌شود. زيرا دختران به پذيرش اضطراب و قبول آن به عنوان يك ويژگي زنانه تشويق مي‌شوند و ياد مي‌گيرند كه به هنگام اضطراب، به طور منفعل تسليم شوند. در حالي كه پسران در مورد پذيرش اضطراب دفاعي برخورد مي‌كنند، زيرا كه آن را تهديدي براي احساس مردانگي خود به حساب مي‌آورند. پسران مي‌آموزند كه با اضطراب كنار بيايند و راه‌هايي براي مقابله با آن پيدا كرده و يا آن را انكار نمايند (ابوالقاسمي و نجاريان، 1378).

علايم و نشانه‌هاي اضطراب امتحان

با توجه به پژوهش‌هاي انجام شده تغيير در فشار خون، ميزان ضربان نبض، ضعف، سرگيجه، آشفتگي معده، به هم خوردن ساعات خواب و آرامش، تغيير در ميل به غذا، ترشح هورمون‌هاي آدرنالين و نور‌آدرنالين در ايام امتحانات، به ويژه در كودكان داراي اضطراب امتحان افزايش مي‌يابد. هم‌چنين در دانش‌آموزان داراي اضطراب امتحان تپش قلب، پريدگي رنگ چهره، لكنت زبان، حركات غير ارادي دست و پا، تغيير صدا، لرزش بدن و صدا، تغيير دماي بدن، خشكي دهان، وتعرق، بارز است. ممكن است دانش‌آموزي برخي از علايم فوق را همراه با برخي از علايم شناختي داشته باشد(ابوالقاسمي، و نجاريان، 1378).

علايم و نشانه‌هاي اضطراب امتحان را مي‌توان در چند مؤلفه جاي داد.

1-علايم شناختي

بخشي مهم از علايم شناختي اضطراب امتحان افكار و خود‌گويي‌هاي منفي است كه قبل از امتحان، در حين امتحان و يا بعد از امتحان در ذهن شخص مي‌گذرد(به عنوان مثال "من بايد بالاترين نمره را بگيرم"، "هيچ سئوالي را بلد نيستم"، "دارم خودم را گول مي‌زنم").

علايم شناختي ديگر عبارت‌اند از ناتواني در سازمان‌دهي افكار، اشكال در تمركز، افكاري نگران‌كننده در مورد بهتر عمل‌كردن ديگران و مقايسه خود با آنها، اشكال در خواندن يا فهم سئوالات، اشكال در به خاطر آوردن واژه‌ها و مفاهيم كليدي به هنگام پاسخ‌دادن به سئوالات تشريحي و احساس خالي بودن سر يا وقفه ذهني.

2 - علايم عاطفي و هيجاني

جنبه‌هاي هيجاني اضطراب امتحان شامل احساساتي در ارتباط با موقعيت اضطراب‌زا است. اين علايم عبارت‌اند از احساس دلهره، سراسيمگي، يأس، خشم، ترس، غمگيني و احساس آسودگي به محض پايان‌يافتن امتحان، گاه گريه‌كردن نيز به عنوان يك واكنش عاطفي در افراد دچار اضطراب امتحان ديده مي‌شود.

3-نشانه‌هاي رفتاري

همچون ساير حالات اضطرابي، در اضطراب امتحان نيز برخي نشانه‌هاي رفتاري به چشم مي‌خورد، بيقراري، بازي‌كردن با انگشتان، با سرعت قدم‌زدن، تنش حركتي، لرزش و حتي سوء مصرف دارو و مواد و رفتار‌ها‌يي كه در نهايت نتيجه معكوس به همراه دارند از اين قرارند.

4-علايم و نشانه‌هاي فيزيولوژيك

بدن انسان به لحاظ فيزيولوژيك به استرس و اضطراب امتحان پاسخ مي‌دهد. علايم بدني و فيزيولوژيك عبارت‌اند از تعريق، خشكي دهان، اسهال، تكرر ادرار، افزايش ضربان قلب، احساس گيجي، كوتاه‌شدن تنفس، احساس دل‌به‌هم‌خوردگي، خيس‌شدن كف دست‌ها، سر‌درد، تنش عضلاني، تهوع، استفراغ، احساس ضعف يا از حال‌رفتن و لرزش.

ساير علايم و نشانه‌ها

علاوه بر نشانه‌هايي كه در بالا به آن اشاره شد ممكن است افراد دچار اضطراب امتحان مسايل ديگري نيز داشته باشند. عملكرد ضعيف در امتحان با وجود فهم كامل مطالب در كلاس درس يا به هنگام مطالعه، باز‌خواني مكرّر سئوالات امتحاني به منظور درك درست آنها، بدون جواب گذاشتن سئوالات و به خاطر‌آوردن پاسخ‌ها بلا‌فاصله پس از ترك جلسه امتحان از جمله مسايلي است كه بسياري از افراد دچار اضطراب امتحان از آن رنج مي‌برند. برخي از اين افراد با تمارض، مطرح‌كردن يك وضعيت اضطراري يا دليل‌تراشي سعي مي‌كنند امتحان ندهند يا آن را به تعويق بيا‌ندازند. و بالاخره ترس از نمره نياوردن و احساس تنش مداوم حتي بعد از اين كه امتحان پشت سر گذاشته شده است، از جمله مسايل رايج ديگر به شمار مي‌روند(جمعه‌پور، 1390).

عوامل موثر در بروز اضطراب امتحان

عوامل موثر در ایجاد اضطراب امتحان را می‌توان در یک طبقه بندی کلی به سه دسته عوامل فردی و شخصیتی، عوامل آموزشگاهی و اجتماعی، و عوامل خانوادگی تقسیم بندی کرد.

عوامل فردی و شخصیتی

عوامل فردی و شخصیتی موثر در ایجاد اضطراب امتحان عبارت از:

1 – اضطراب عمومی: بین اضطراب امتحان و اضطراب عمومی که یک خصیصه و صفت شخصیتی است، رابطه وجود دارد.

2 – جنسیت: یکی از مواردی که بسیار مورد تحقیق قرارگرفته، نقش جنسیت در تجربه اضطراب امتحان است. در بسیاری از مطالعات گزارش شده است که دختران نسبت به پسران سطوح بالاتری از اضطراب امتحان را گزارش می‌کنند(مهرابی زاده و همکاران، 1387).

3- عزت نفس میزان ارزش و اعتباری است که یک فرد در زمینه‌های مختلف زندگی، به ویژه خانوادگی، تحصیلی، اجتماعی و جسمانی، برای خود قائل است. افراد دارای عزت نفس بالا، توانایی برخورد شایسته با امتحان و مشکلات آن را در خود می‌بینند، تحت تأثیر تغییرات محیطی قرار نمی­گیرند و به توانایی‌های خود اطمینان دارند. در مقابل، افراد دارای عزت نفس پایین، به دلیل عدم اعتماد به توانایی‌های خود در موقعیت‌های اجتماعی، عملکرد ضعیفی را نشان می‌دهند. وقتی فرد خود را دست کم بگیرد و به توانایی‌های خود اعتماد نداشته باشد، در او اضطراب به وجود می‌آید.

4- هوش: یک توانایی ذهنی و شناختی است که نقش عمده‌ای در کلیه رفتارها، فعالیت‌ها، اندیشه‌ها، عواطف و هیجان‌های انسان ایفا می‌کند(کاظمیان مقدم ،1389).

بین هوش و اضطراب امتحان رابطه معناداری وجود دارد. کودکان با سطح هوشی مختلف از نظر تجربه اضطراب امتحان متفاوت هستند. کودکان با هوش بالا، بهتر از همسالان با هوش متوسط یا پایین انطباق می‌یابند و همین امر باعث می‌شود که بر اضطراب خود غلبه یافته، راه حل مناسب را انتخاب کنند و واکنش مناسب نشان دهند؛ چنانچه در بعضی از مطالعات رابطه معکوسی بین اضطراب امتحان و هوش یافت گردیده است(بیر^[23]،1991).

5-ارزیابی شناختی: افرادی که افکار منفی و غیر واقع‌بینانه‌ای از خود دارند و یا افرادی که خود را انسان لایق و شایسته‌ای نمی‌دانند، و از توانایی‌های خود ارزیابی صحیح ندارند، و کسانی که از شکست می‌ترسند و نمره بالا نگرفتن را برابر با شکست می‌دانند، معمولاً اضطراب امتحان بیشتری را تجربه می‌کنند. همچنین، دانش آموزانی که دارای نمرات بالای اضطراب امتحان هستند، تنها با دیدن چند سوال اول در مورد کل امتحان قضاوت عجولانه‌ای دارند، در حالی که دانش آموزان دارای نمرات پایین اضطراب امتحان، قضاوت را تا آخر امتحان به تعویق می‌اندازند(شولتز و دیویس^[24]،2000).

6-خودکارآمدی: ادراکی است که فرد تصور می‌کند می‌تواند به طور موفقیت آمیزی رفتارهای لازم را برای ایجاد یک پیامد مطلوب و خوشایند انجام دهد(ساپ^[25]،1999؛ به نقل از کاظمیان مقدم،1390).

افراد دارای اضطراب امتحان معمولاً سطوح پایینی از خود کارآمدی را دارند. فرد مبتلا به اضطراب امتحان احساس درماندگی می‌کند و نیز قادر نیست که رویدادهای امتحان را تحت کنترل و نفوذ خود در آورد(شانک^[26]،2000).

[1]-Hill

[2]-Siper

[3]-Guida & Ludlow

[4] -Spilberger

[5]- Beek

[6]-attentional theory

[7]-Wine

[8]-state

[9] -trait

[10]-Sodock

[11]-Comunioan

[12]-intrference model

[13] -Benjamin

[14]-deficits model

[15]-dual deficit model

[16] -Hughes

[17] -Schwarzer

[18]- Tobias

[19] -Maria & Nuova

[20] -Williams

[21] -Best & Stanford

[22] -Mwamwenda

[23]-Beer

[24]-Davis&Schutz

[25] -Sabb

[26]- Shunk