مقاله و تحقیق دانشجویی

پیشینه و مبانی نظری اخلاق و وجدان کاری در 34 صفحه در قالب ورد قابل ویرایش.

مقدمه................................................................................................................................................................ 21

2-2 مفهوم کار.......................................................................................................................................................... 21

2-2-1-1 مفهوم فلسفی کار...................................................................................................................... 22

2-2-2 مفهوم اخلاقی کار............................................................................................................................ 22

2-2-3 مفهوم اقتصادی کار.......................................................................................................................... 22

2-3 وجدان کاری..................................................................................................................................................... 23

2-3-1 وجدان کاری در قرآن....................................................................................................................... 24

2-3-2 وجدان از دیدگاه اندیشمندان اسلامی.............................................................................................. 27

2-4 ضمانت اجرای احکام وجدانی........................................................................................................................... 28

÷2-5 عدم بروز وجدان کاری به صورت یک مسأله و مشکل فراگیر سازمانی............................................................... 30

2-5-1 عوامل تئوریک و روانی عدم وجدان کار در میان مسلمین................................................................ 31

2-6 مفاهیم مشابه یا مرتبط با وجدان کاری.................................................................................................................. 32

2-6-1 وجدان کاری و انضباط..................................................................................................................... 32

2-6-2 وجدان کاری و روحیه...................................................................................................................... 33

2-6-3 وجدان کاری و کارایی..................................................................................................................... 33

2-6-4 وجدان کاری و انگیزش.................................................................................................................... 33

2-6-5 وجدان کاری و تعهد........................................................................................................................ 33

2-6-6 عوامل مؤثر بر وجدان کاری............................................................................................................. 34

2-7 عوامل روانی در وجدان کاری........................................................................................................................... 34

2-8 وجدان کار و بهره وری..................................................................................................................................... 36

2-9 تعهد و وجدان کاری.......................................................................................................................................... 39

2-10 اخلاقیات........................................................................................................................................................... 41

2-10-1 اخلاق کار (رفتار اخلاقی در سازمان).............................................................................................. 42

2-10-2 اخلاق در غرب................................................................................................................................. 44

2-11 پیشینه موضوع................................................................................................................................................... 45

2-11-1 پیشینه مطالعات خارجی..................................................................................................................... 45

2-11-2 پیشینه مطالعات داخلی...................................................................................................................... 45

2-12 نتیجه گیری....................................................................................................................................................... 49

مقدمه

منابع انسانی با ارزش‌ترین و مهم‌ترین عامل توسعه در هر کشوری است. عرضه نیروی کار با توجه به ساختارها و نهادهای هر کشوری تحت تاثیر قرار گرفته و عوامل زیادی می‌تواند بر آن موثر واقع شود. بر اساس شریعت اقتصاد اسلامی و احکام اسلامی، اخلاق کار و وجدان کاری از عوامل مهم می‌باشند که بر نوع عملکرد نیروی انسانی در جامعه نقش داشته و می‌تواند منحنی عرضه افراد را تحت تاثیر قرار دهد . به طور کلی اخلاق کار به عنوان یکی از شاخص‌های فرد مسلمان بر تابع عرضه نیروی کار به گونه‌ای اثر گذار است که بهره وری نیروی کار را افزایش می‌دهد . در این فصل ضمن اشاره به مبانی نظری اخلاق و وجدان کاری به بیان عرضه نیروی کار متعارف و ادبیات و پیشینه موضوع در رابطه با تابع عرضه نیروی کار و بهره وری نیروی انسانی اشاره شده است.

مفهوم کار

«کار» در زبان فارسی به معنای شغل است و گاه نیز به فعل آمده است. کار فعلی است که با مشقت توأم باشد. «راغب اصفهانی»، بر این اعتقاد است که هر فعلی که با اراده از حیوان صادر شود کار است. در اینجا مقصود از کار، کار انسانی است چون حیوانات نیز به کار و کار گروهی می‌پردازند ملاک تمایز کار انسان از کار سایر جانداران، آگاهانه بودن کار انسانی است.

خصوصیت دیگر کار انسان مفید بودن آن است با توجه به این ویژگی اقتصاددانان لیبرال کار را چنین معرفی می‌کنند:

«کار عبارت است از استفاده‌ای که انسان از نیروهای مادی و معنوی خود در راه تولید ثروت یا ایجاد خدمات می‌نماید»(میلتون فریدمن،1991).

خاصیت تولیدی بودن نیز در تعریف کار از دیدگاه برخی اقتصاددانان دارای اهمیت است، کار را با توجه به ویژگی تولیدی این چنین تعریف می‌کند: «هر گونه تلاش انسانی خواه تلاش ذهنی، جسمی و معنوی که به تولید کالاهای اقتصادی منتهی شود کار نامیده می‌شود»(میلتون فریدمن،1991).

«کار، فعالیت انسان به منظور تولید، تغییر شکل یا انتقال اشیاء است، حاصل تلاش مذکور را هم کار گویند»(لنگرودی1370).

به طور کلی کار دارای مفاهیم مختلفی است:

مفهوم فلسفی کار

بسیار وسیع است و وسیع‌ترین مفهوم این لفظ به شمار می‌رود یعنی هم در مورد خداوند متعال صدق می‌کند هم درباره انسان و هم حتی دربارة موجودات طبیعی(نائینی،1372).

مفهوم اخلاقی کار

منظور از مفهوم اخلاقی کار این است که افراد دو نوع هستند بعضی‌ها خلق و خویی دارند که نمی‌توانند بیکار بنشینند، دلشان می‌خواهد فعالیت کنند، دائماً می‌خواهند تلاش کنند، آرام نمی‌گیرند.

برعکس انسان‌هایی نیز هستند که نمی‌خواهند کار کنند، تنبلند، به زور و با اهرم باید از جا بلندشان کرد. اخلاق پسندیده این است که انسان فعال باشد و کار کند، یعنی بیکار و تنبل نباشد(ژکس،1362)

مفهوم اقتصادی کار

در این مفهوم کار عبارت است از حرکتی که کسی انجام دهد و موجب می‌شود که چیزی مورد رغبت دیگران قرار گیرد، به طوری که در ازای آن حاضر باشند چیزی بپردازند(مصباح یزدی75).

با توجه به مطالب گفته شده کار را می‌توان به شکل زیر تعریف نمود:

کار عبارت است از مجموعة عملیاتی که انسان به کمک مغز، دست‌ها، ابزار و ماشین آلات به منظور استفاده عملی بر روی ماده انجام می‌دهد و این اعمال نیز به نوبة خود بر انسان اثر می‌گذارد و او را تغییر می‌دهد(حاجی زاده،88).

بنابراین کار دارای خصوصیات اصلی زیر می‌باشد:

1. دائمی و همیشگی بودن کار
2. به تولید کالا و خدمات می‌انجامد.
3. دستمزدی برای آن در نظر گرفته شود.
4. منجر به برقراری تعادل جسمانی و حفظ سلامت روحی و بدنی انسان می‌شود.
5. موجب تقویت روابط اجتماعی و ارضای نیازهای اجتماعی افراد می‌شود.

وجدان کاری

وجدان کاری عبارت است از احساس تعهد درونی به منظور رعایت الزاماتی که در ارتباط با کار مورد توافق قرار گرفته است. به بیان دیگر منظور از وجدان کاری ، رضایت قلبی ، تعهد و التزام عملی نسبت به وظیفه‌هایی است که قرار است انسان آن‌ها را انجام دهد، به گونه‌ای که اگر بازرس و ناظری نیز بر فعالیت او نظاره گر نباشد، باز هم در انجام وظیفه قصوری روا نخواهد داشت.چگونه می‌توان کم کاری ، عدم احساس مسئولیت ، حضور نیافتن در محل کار ، عدم پاسخگویی و راهنمایی صحیح مراجعان ، مراقبت نکردن صحیح از اموال ، بی‌توجهی به کیفیت کار و گرایش به آسان‌طلبی را به رضایت شغلی و انجام کار با کیفیت بالا و مطلوب و حضور موثر در محل کار تبدیل کرد؟

وجدان عبارت است از استعدادی که به تشخیص نیک و بد پرداخته و برای امور ارزش قائل است، نیک و بد را از هم فرق گذاشته و برای ما نوعی الزام عملی ایجاد می‌کند.وجدان کاری عبارت است از مجموعه عواملی که در فرد سازمان نظام ارزشی به وجود می‌آورد.در صورت دارا بودن بالاترین حد وجدان کار می‌توان جامعه‌ای را تصور کرد که در آن افراد در مشاغل گوناگون سعی دارند تا کارهای محوله را به بهترین وجه و به طور دقیق و کامل و با رعایت اصول بهینه سازی انجام دهند. پس وجدان کاری موجب می‌گردد تا افراد سیستمی و نظام‌مند گردند(خودکنترلی).

.

وجدان کاری در قرآن

برای رسیدن به وجدان کاری در جامعه، اصلی‌ترین راه کار و محوری‌ترین شیوه تقویت، اعتقاد به معاد و ایجاد بینش الهی بازگشت اعمال به انسان و احیاء احساس مسئولیت انسان در مقابل خدا می‌باشد و این همان راهی است که انبیاء الهی به آن دعوت کرده‌اند و با همین روش موفق به ایجاد تحول عظیم در مردم شده‌اند. بینش که نوعی آگاهی عمیق و گسترده است و در قرآن با عنوان بصیرت آمده است (قدجائکم بصائر من ربکم فمن ابصر فی فلنفسه … انعام/ 104) تلقی و برداشت انسان را از امور مختلف، متفاوت گردانده و ارزیابی او را به گونه‌ای دگرگون می‌سازد که او را آماده به ظهور رساندن رفتارها و اعمال و کارهایش به شکل متناسب با بینش فاعل آن می‌سازد.

مثلاً در بینشی که بر اساس آن، نظام هستی نظام شاهد و مشهود است و هیچ چیزی از منظر و سمع الهی پنهان نیست و او شاهد بر همه گستردة هستی است و ملائکه نیز در صحنه اعمال انسان حضور دارند و همه چیز حتی جوارح انسان و سنگ و خاک نیز شاهدند و روزی این شهادت را باز خواهند گفت (یومئذ تحدث اخبارها، زلزال / 5) و خدا محیط بر همه چیز است و احاطه الهی از نوامیس هستی محسوب می‌شود (ولله من ورائهم محیط)، کار و عمل انسان شکل و کیفیتی دیگر به خود می‌گیرد و حقیقت وجدان کار تحقق می‌یابد(مجلسی).

وجدان کاری آنگاه معنی و مفهوم می‌یابد که انسان باور کند که نفس عمل خویش به او باز می‌گردد و بهشت و جهنم او، همان اعمال اوست. اعتقاد به معاد منشاء اصلی وجدان کاری است. چیزی که همه پیامبران برای آن تلاش می‌کردند و می‌خواستند به انسان‌ها تفهیم کنند که در نظام هستی، عمل انسان گم نمی‌شود و انسان رهین عملش می‌باشد. به همین جهت است که قرآن برای ایجاد وجدان کاری در جایی که بیشترین ضرورت برای آن وجود دارد، یعنی در متن معاملات و داد و ستدهای اجتماعی، با یادآوری احتمال بحث و قیامت، ضمیرهای خفته انسان‌ها را بیدار نموده و کار آنان را اصلاح می‌کنند. فوراً در آغاز سوره متفقین می‌فرماید: «ویل للمطففین الذین اذااکتالوا علی الناس یستوفون و اذا کالوهم او وزنو هم یخسرون» یعنی وای به حال کم فروشان، کسانی که وقتی از مردم چیزی می‌گیرند آن را تمام و کامل می‌گیرند و هنگامی که چیزی به آنها می‌دهند آن را کمتر و ناقص می‌دهند.

در ادامه آیه می‌فرماید: آیا اینان احتمال نمی‌دهند که در روز بزرگی مبعوث می‌شوند^[1].

از امام باقر (ع) روایت شده که فرمودند سوره متفقین هنگامی که پیامبر (ص) وارد مدینه شدند، نازل گشت و در آن هنگام مردم مدینه از جهت کم فروشی در بدترین وضع بودند و به دنبال نزول این آیات دست از کم فروشی برداشتند و این تأثیر این تذکر و یاد آخرت بود(مجلسی)

ایجاد این بینش در افراد مهم‌ترین عامل تحقق بخش وجدان کار است و لذا اسلام با اعطای این بینش به مومنین، وجدان‌های درون آنان را بیدار کرده و بر این حقیقت شواهد فراوانی از قرآن و سنت می‌توان ذکر نمود:

مردی به خدمت پیامبر (ص) آمد و از او خواست تا به او قرآن بیاموزد وقتی به آیه «فمن یعمل مثقال ذرة خیراً یره و من یعمل مثقال ذرة شراً یره» رسید، آن مرد گفت همین یکی مرا کافی است و برخواست و از محضر رسول خدا (ص) بیرون رفت آنگاه پیامبر (ص) فرمودند او رفت در حالی که فقیه شده است.

یعنی اگر کسی به همین مقدار بفهمد باور کند که هر ذره‌ای از کار خوب یا بد او، به خود او باز می‌گردد و آن را خواهد دید و تعبیر قرآن همان عمل جزا و پاداش اوست، از بالاترین حد وجدان کاری برخوردار خواهد گردید. زیرا بر اساس آیات قرآن و تعالیم دینی، انسان اعمال خود را حاضر خواهد دید و هر آنچه را که نیکی‌ها یا بدی‌ها، کوچک و بزرگ انجام داده است خواهد دید و سعادت و شقاوت او مرهون کار اوست. چنین کسی با باور به این حقیقت به طور دائم و با کنترلی درونی و وجدانی آگاه از اثر و نتیجة عمل خود، دست به کار شده و همه اعمال و رفتارش را با این اعتقاد انجام می‌دهد.

مطلب دیگر آنکه راه تشخیص اینکه چه کاری با وجدان کاری همراه است و چه کاری بدون وجدان کاری انجام گرفته، این است که فرض کنیم این کار را، قرار بود دیگری انجام دهد. آنگاه چه انتظاری از او داشتیم. آیا این کار را می‌پسندیدیم، آیا از آن راضی بودیم. با این فرض اگر کار را پسندیده و درست یافتیم باید آن را با وجدان کاری همراه بدانیم. یا اینکه اگر قرار بود بازخواست شده و مورد سوال قرار بگیریم، اگر از کارمان خجالت نکشیدیم و یا آن را انکار نکردیم و یا عذری برای نقص آن نیاوردیم، بدانیم این کار با وجدان کاری انجام یافته است. همه احادیثی که بیان می‌کند کاری را که برای خود نمی‌پسندی برای دیگران مپسند و یا کاری را که برای دیگران نمی‌پسندی برای خود نیز مپسند به همین ملاک اشاره دارد.

همچنین در خبر آمده است که حضرت علی (ع) فرمود:. کاری که اگر از کننده‌اش بازخواست کنند آن را انکار کرده یا عذری بیاورد، بپرهیزید^[2].

بنابراین اصلی‌ترین راه کار برای ایجاد و تقویت وجدان کار، گره زدن سرنوشت کار و عمل انسانها به حقیقت جان آن‌ها و منوط کردن سعادت و شقاوت آنان به کم و کیف عملشان می‌باشد و بسیاری از راهکارهای دیگر نیز به همین شیوه برمی گردد. یعنی اصلاح بینش کارگزاران و کارمندان نسبت به کار و عملشان که اگر حاصل شود بقیه راهکارها نیز مؤثر خواهد بود و در غیر این صورت سایر شیوه‌ها، نهایتاً ابزار بیرونی برای این تأمین هدف به حساب می‌آید و از این رو در اسلام به ارتباط بین انسان و عمل او تأکید و تبلیغ شده است.

در جوامع روائی ما به وفور از پاکی و پاکیزگی عمل، صحت و استحکام و اتمام و استمرار عمل، همراهی با تقوا و تصفیه و اخلاص در عمل، معرفت و آگاهی و بینش در عمل امثال آن سخن به میان آمده که همه این‌ها ناظر به وجدان کار در عمل است.

[1] "الا یظن اولئک انهم مبعوثون لیوم عظیم یوم یقول الناس لرب العالمین"

«احذر کل عمل اذا سئل عنه صاحبه انکره او اعتذر منه»[2]