مقاله و تحقیق دانشجویی

ادبیات نظری تحقیق محکم و متشابه در قرآن، محورهای اختلاف تشابه در 26 صفحه در قالب ورد قابل ویرایش.

بخشی از متن :

- معناشناسی محکم و متشابه

الف- محکم

«واژه محکم» خلیل بن احمد فراهیدی (175ﻫ) در العین می نویسد: « اَحکَمَ فلّان عَنّی کذا، ای منعه، فلانی آن را از من باز داشت و «اِستَحکَمَ الاَمرُ ای وَثُقَ؛ آن امر محکم و استوار شد».^[1]

احمد بن فارس ریشه اصلی این واژه را به همان معنای«منع» می داند واژه «حکم» را به معنا منع از ظلم، نخستین کاربرد آن می شمارد، در واقع ماده «ح ک م» که حاکی از مفهوم «منع» است، نسبت به هر چیزی و در هر زمینه و سیاقی، به حسب آن معنا یافته و تعیّن می گیرد.در حکم قضایی، منع از ظلم، در حکمه اسب، منع از چموشی و در حکمت، منع از جهل و منع از کارهای ناشایست را اقتضا می کند.^[2]

فیروز آبادی«إحکام» را به معنای منع و بازداشتن شمرده و امر مستحکم نیز به معنای استوار شده را بیان نموده است. در واقع محکم به معنای چیزی که از تصرف و دخالت و نفوذ غیر، محفوظ مانده و راه این تصرف مسدود شده، از این رو خللی در آن راه نیافته و به حال اصیل خود استوار و محکم باقی مانده است.^[3]

ب- متشابه

تشابه از ماده شِبه و شَبَه به معنای مثل و مانند، و متشابه در باره چیزهایی به کار می رود که بخشی از آن با بخش دیگرش مشابهت دارد.

«تشابَهَ الشیئان» یعنی یکی از این دو چیز به دیگری شباهت دارد.

«المشتبهات من الامور» یعنی امور مشکل و دشوار. باب تفعیل آن به صورت «شَبَّه فلانٌ عَلیَّ» به معنای تخلیط و به شبهه انداختن و باب افتعال آن به صورت «اِشتَبَهَ الاَمر» به معنای اختلاط و مشکل و مشتبه شدن است.^[4]

ابن فارس نیز ماده «ش، ب، ه» را دارای اصل و ریشه واحدی می داند که بر تشابه و هم شکلی در رکن و وصف دلالت دارد و «شَبَه» را جواهرات طلانما معنا می کنند.^[5]

«تشابه» وصف هر یک از دو چیزی است که به یکدیگر شباهتی داشته، و مایه اشتباه شده اند.^[6]

- محکم و متشابه در قرآن

الف- محکم در قرآن

قوله تعالی«هُوَ الَّذِى اَنزَلَ عَلَيْكَ الْكِتَابَ مِنْهُ ءَايَاتٌ محُّْكَمَاتٌ هُنَُّّ اُمُّ الْكِتَابِ وَ اُخَرُ مُتَشَابِهَاتٌ»^[7] (اوست كه اين كتاب را بر تو نازل كرد بعضى از آيه‏ها محكمات هستند، اين آيه‏ها أم‌ الكتاب هستند، و بعضى آيه‏ها متشابه هستند).

إحکام در قرآن به سه معنا:

1. استوار بودن گفتار یا کرداری که راه خلل و شبهه در آن بسته است. در مقابل آن، متشابه قرار دارد، که گفتاری نارسا یا کرداری شبهه انگیز است.
2. پایدار و ثابت بودن، در مقابل ناپایدار. احکام ثابت در شریعت را محکم گویند، در مقابل احکام منسوخه که ثابت نیستند.

3-إتقان و دقت در عمل یا گفتار، که بر اساس متین و مستحکم استوار بوده است، آن را محکم یا مستحکم گویند.

مانند قوله تعالی «الر كِتَابٌ اُحْكِمَتْ ءَايَاتُهُ ثمُ‏َّ فُصِّلَتْ مِن لَّدُنْ حَكِيمٍ خَبِيرٍ»^[8](آیات قرآنی، همه حساب شده و با کمال دقت و بر پایه ای مستحکم استوار گردیده، آنگاه در بخش های گوناگون بر پیامبر اسلام (صلی الله علیه وآله) نازل گردیده است).

محکم: در مقابل متشابه، به معنای استوار و خلل ناپذیر از ریشه «حکم حکماً» به معنای «منع منعاً» معنای باز داشتن و جلوگیری از هر گونه اخلال گری و تباهی را می رساند.^[9]

إحکام به معنای سوم، تمامی آیات قرآن را در بر می گیرد.

إحکام به معنای دوم، مخصوص آیات غیرمنسوخه است.

إحکام به معنای نخست فقط در مقابل آیات متشابه به کار رفته است. راغب اصفهانی گوید: «حکم، اصله منع منعاً لاصلاح» حکم در اصل به معنای منع نمودن و جلوگیری به کار رفته است. جلوگیری که از فساد به جهت اصلاح خواهد بود.^[10]

هر سخن و گفتاری که رسا و شبهه ناپذیر است و مورد کج فهمی قرار نگیرد، محکم گویند. یعنی مستحکم و خلل ناپذیر.^[11]

علامه طباطبایی همین معنا را ذیل آیه 7، آل عمران بیان می کند.^[12]

ب- متشابه درقرآن

تشابه در قرآن به دو معنا به کار رفته:

1-همانند و یکسان بودن، چنانچه در قرآن کریم می خوانیم «اللَّهُ نَزَّلَ اَحْسَنَ الحَْدِيثِ كِتَابًا مُّتَشَابِهًا مَّثَانِىَ‏َ تَقْشَعِرُّ مِنْهُ جُلُودُ الَّذِينَ يَخَْشَوْنَ رَ بَّهُم» ^[13]

(خداوند بهترین گفتار را فرو فرستاده و آن نوشته ای است، یکسان و یک نواخت، قابل تکرار در تلاوت، آنان که از پروردگارشان می هراسند، اندام بدنشان از آن به لرزه می افتد).

2- شبهه انگیز بودن، چنانچه گفتار یا کرداری- بر اثر احتمالاتی چند- شبهه انگیز بوده و مقصود پنهان گردیده است. در سوره بقره آمده: «قَالُواْ ادْعُ لَنَا رَبَّكَ يُبَيِّن لَنَا مَا هِىَ إِنَّ الْبَقَرَ تَشَابَهَ عَلَيْنا وَ إِنَّا إِن شَاءَ اللَّهُ لَمُهْتَدُون»^[14] (گفتند: براى ما پروردگارت را بخوان تا بگويد آن چگونه گاوى است؟ كه آن گاو بر ما مشتبه شده است، و اگر خدا بخواهد ما بدان راه مى يابيم).

[1] .ترتیب العین،ج1،ص411-412.

[2] .ابن فارس،مقایس اللغه،ص218.

[3] .فیروز آبادی،قاموس المحیط،ص329.

[4].ابن منظور لسان العرب،ذیل ماده شبه،ص1971

.[5]ابن فارس،معجم مقایس اللغة،ج3،ص243.

[6] .فیروز آبادی،القاموس المحیط،ج2،ص1638.

[7] .آل عمران، 7.

[8] .هود،1.

[9] .محمدهادی معرفت،علوم قرآنی،ص234.

[10] .راغب،مفردات،ص126.

[11] .محمدهادی معرفت،علوم قرآنی،ص234.

[12] .محمدحسین طباطبایی،المیزان،ج3،ص21.

[13] .زمر،23.

[14] .بقره،70