مقاله و تحقیق دانشجویی

پيشينه و مباني نظري آسيب پذيري مناطق شهري و ارائه الگوي بهينه جهت کاهش خسارت در برابر زلزله در 43 صفحه در قالب ورد قابل ویرایش.

..

2-1- مقدمه. 13

2-2- مفاهيم و اصطلاحات... 13

2-2-1- بلایا 13

2-2-1-1- بلایای انسانی... 13

2-2-1-2- بلایای طبیعی... 14

2-2-2- بحران.. 14

2-2-3- مديريت بحران.. 15

2-2-3-1- مدیریت بحران شهري... 15

2-2-3-2- چرخه مديريت بحران.. 15

2-2-3-3- چرخه اصلي مديريت بحران.. 16

2-2-3-4- مراحل مديريت بحران.. 16

2-2-4- زلزله. 17

2-2-5- ايمني... 17

2-2-6- آسيب‌پذيري... 17

2-2-7- شهر. 18

2-2-8- آسیب پذیری شهری... 18

2-2-8-1- عوامل مؤثر در آسیب پذیری شهر. 20

2-2-8-2- ساختار شهر و آسیب­پذیری... 21

2-2-8-3- بافت شهر و آسیب­پذیری... 21

2-2-8-4- شکل شهر و آسیب پذیری... 23

2-2-8-5- تراکم­هاي شهري و آسیب پذیری... 23

2-2-8-6- آسیب پذیری تأسيسات و زير ساختهاي شهري... 24

2-2-9- مديريت شهري... 24

2-2-10- برنامه­ريزي... 25

2-2-10-1- برنامه­ريزي فضايي... 25

2-2-10-2- برنامه­ريزي شهري... 25

2-2-10-2-1- نقش برنامه­ريزي شهري در کاهش آسيب پذيري شهرها در برابر خطرات زلزله. 26

2-2-11- کاربري اراضي شهري... 26

2-2-11-1- برنامه ریزی کاربري اراضي شهري... 26

2-2-11-2- ارتباط بين کاربري زمين و آسيب­پذيري در برابر زلزله. 27

2-2-12- امداد رساني... 28

2-2-12-1- فضاهاي امدادرسانی هنگام زلزله. 28

2-2-13- دسترسي... 29

2-2-14- شبکه ارتباطي شهر. 29

2-2-14-1- آسیب پذیری شبکه ارتباطي... 29

2-2-15- مکان‌يابي... 30

2-2-16- سیستم اطلاعات جغرافیایی... 31

2-3- رهیافت­ها و رویکردها 31

2-3-1- رهیافت‌های گوناگون پیرامون آسیب­پذیری... 31

2-3-1-1- رهیافت غالب.... 32

2-3-1-2- رهیافت اقتصاد سیاسی... 32

2-3-2- دیدگاه­های آسیب­پذیری... 33

2-3-2-1- دیدگاه زیست فیزیکی... 33

2-3-2-2- دیدگاه ساخت اجتماعی... 33

2-3-2-3- دیدگاه ترکیبی... 34

2-3-3- دیدگاه­های مدیریت بحران.. 34

2-3-3-1- دیدگاه سنتی... 34

2-3-3-2- دیدگاه قانون طبیعی... 34

2-3-3-3- دیدگاه تعاملی... 35

2-3-4- رویکردهای مدیریت بحران.. 35

2-3-4-1- رویکرد بحران گریزی... 35

2-3-4-2- رویکرد بحران ستیزی... 36

2-3-4-3- رویکرد بحران پذیری... 36

2-4- مدل­های ارزیابی آسیب­پذیری... 36

2-4-1- مدل‌های وزن دهي به معيارها : 36

2-4-1-1- فرایند تحلیل سلسله مراتبی (AHP). 37

2-4-1-2- مدل تحلیل شبکهای (ANP). 38

2-4-2- مدل‌های ریاضی تلفیق لايه هاي اطلاعاتي... 39

2-4-2-1- مدل منطق بولين : 40

2-4-2-2- مدل منطق فازی : 41

2-4-2-3- مدل TOPSIS.. 43

2-4-2-4- مدل VIKOR... 44

2-4-3- مدل تحليل شبکه. 45

2-4-4- شاخص میانگین نزدیک‌ترین همسایه. 46

1-1- مقدمه

مطالعات علمي نشان داده است که اين امکان وجود دارد که سياست‌هاي عمومي در کاهش اثرات ناشي از زلزله کمک نمايد و ديگر اين برداشت وجود ندارد که طبق روش سنتي، اين سياست‌ها به کاهش اثرات فاجعه و بازسازي پس از بحران محدود شود. دستاوردهاي علمي و مهندسي کاربرد حياتي در پيشگيري و پيش­بيني خسارت‌هاي زلزله فراهم کرده است (Gibbons, 1980: 6). نبايد فراموش کرد که ايمني در مقابل حوادث طبيعي از مهم‌ترين عناصر محيط شهري است. به خصوص زلزله که در يک جا اتفاق نمي‌افتد. توسعه سريع و شهرنشيني بدون توجه به ايمني در مقابل حوادث طبيعي به معناي توسعه، به خصوص در کشورهاي در حال توسعه نيست (Nakabayashi, 1994: 4).

1-2- مفاهيم و اصطلاحات

1-2-1- بلایا^[1]

به حوادثي كه بروز آن‌ها موجب به بار آمدن خسارات و تلفات زيادي خواهد شد (بلا) يا (فاجعه) گفته مي‌شود. (اي. درايك و دیگران،2:1383). بلايا وقايعي هستند که شرايط عادي موجود را به هم ريخته و باعث مي‌شوند جامعه حادثه ديده رنجي فراتر از ظرفيت خود را تحمل کند. حوادث وقتي بلايا ناميده مي‌شوند که انسان‌ها درگير آن باشند (کاظميان، 1383: 163).

1-2-1-1- بلایای انسانی

بلایایی هستند كه انسان‌ها به گونه‌اي در ايجاد آن نقش داشته باشند اين نقش ممكن است عمدي و يا ارادی و غير عمدي و بدون اراده باشد. بلایای انسانی را مي‌توان به گروه‌هاي مختلفي تقسيم كرد.

• فاجعه یا بلایای تكنولوژيك: نتيجه دخالت‌های ناآگاهانه بشر در طبيعت.
• بلایای سياسي: اقدامات آگاهانه و محاسبه شده انسان كه موجب از بين رفتن جان انسان‌ها و تخريب كلي جامعه مي‌شود، مانند جنگ و حملات اتمي، شيميايي و ...
• بلایای اكولوژيكی: که در نتيجه اقدامات مستقيم بشر و استفاده بي‌رويه از منابع طبيعي روي مي‌دهد (اي، درايك و همکاران،1383: 3).

1-2-1-2- بلایای طبیعی^[2]

هر اتفاق غير مترقبه ناگهاني كه موجبات تضعيف و از بين رفتن توانمندی‌های اقتصادي، اجتماعي و فيزيكي مانند خسارات جاني و مالي، تخريب تأسيسات زيربنايي و كاهش زمينه هاي اشتغال در جامعه را فراهم آورد، به عنوان بلاياي طبیعی معرفي می­شود (حسنی، 1384: 75).

حوادثي که در ارتباط با طبيعت نظير زلزله، سيل، خشکسالي، پيشروي آب دريا، آتشفشان، ريزش کوه، آفات طبيعي و غيره، حادث مي‌شوند حوادث طبيعي نام دارند. شناخت اين پديده‌ها به دليل ماهيت چند بعدي آن، مطالعات چند رشته اي^[3] مي‌طلبند ( Paton & Fohnston, 2001:23).

1-2-2- بحران^[4]

بحران يک حادثه طبيعي يا ساخته‌ دست بشر است که به طور طبيعي منجر به مرگ، جراحت و ويراني مي­شود، به نحوي که نمي­توان آن را از طريق اقدامات معمول، منابع و تجهيزات محلي مهار کرد. اين­گونه رخدادها نياز به پاسخ فوري، هماهنگ و مؤثر براي برآوردن نيازهاي دارويي، تجهيزاتي و رواني افراد آسيب ديده که به وسیله بخش دولتي و يا خصوصي اعمال مي­شود را دارد ( Brower & Charles, 2000: 12). به سخن ديگر بحران به موقعيتي اطلاق مي­شود که بيانگر درجه­اي از تهديد نسبت به جان مردم، سلامتي آن­ها و امکانات زندگي ايشان است ( Waugh, 2000: 24).

ریشه واژه Crisis از کلمه یونانی Krinein به معني نقطه عطف^[5] به مخصوص در مورد بيماري است، همچنين به معني بروز زمان خطر در مورد مسايل سياسي- اقتصادي است. در عين حال، بحران به عنوان نقطه حساس^[6] تلقي مي‌شود، که در نهايت ممکن است ناشي از يک تحوّل مناسب يا نامناسب باشد. مانند مرگ و زندگي، تعادل يا ناپايداري (اسماعيليان، 1390: 134).

1-2-3- مديريت بحران^[7]

مديريت بحران فرآيندي است براي پيشگيري از بحران و يا به حداقل رساندن اثرات آن به هنگام وقوع، براي انجام اين فرآيند بايد بدترين وضعيت­ها را برنامه­ريزي و سپس روش­هايي را براي اداره و حل آن جستجو کرد (Bertrand & Hawarence, 1986: 15). بر اساس نظریه پيرسون و کلاير، مديريت بحران عبارت است از تلاش نظام­يافته توسط اعضاي سازمان همراه با ذي­نفعان خارج از سازمان، در جهت پيشگيري از بحران­ها و يا مديريت اثربخش آن در زمان وقوع مي‌باشد (Mc, Conkey, 1987: 8). همچنین مدیریت بحران را می­توان برنامه­ریزی، سازماندهی، رهبری، هماهنگی، کنترل و پشتیبانی تعریف کرد (Mitchell et al, 1989: 391).

1-2-3-1- مدیریت بحران شهري

دانش مدیریت بحران شهري به مجموعه فعالیت‌هایی اطلاق می‌شود که قبل، بعد و هنگام وقوع بحران، جهت کاهش اثرات این حوادث و کاهش آسیب پذیري انجام گیرد. این موضوع ارتباط خاصی با مباحث برنامه ریزي شهري، مدیریت شهري و جغرافیا دارد (Hill & Jones , 1995: 43)

1-2-3-2- چرخه مديريت بحران

- پيشگيري و کاهش پيامدها: کاهش احتمال وقوع يا تأثيرات ناشي از بحران‌ها

در اين مرحله موضوع‌هاي مهمي مانند مقاوم سازي بناها و کاهش تأثيرات غير سازه­اي مطرح هستند.

- آمادگي: برنامه­ريزي و پژوهش، آموزش و مانور

در اين مرحله اجزاي مهمي نظير آموزش، پژوهش، مانور، طراحي و برنامه ريزي، ايجاد ساختارهاي مديريتي و مديريت منابع قرار دارند.

- مقابله: ارايه خدمات اضطراري بلافاصله پس از وقوع بحران

در اين مرحله فعاليت‌هاي مهمي مانند اجراي طرح‌هاي عملياتي، استاندارد مديريت بحران و هماهنگي بين بخشي مد نظر قرار مي‌گيرد.

- بازسازي

بازگرداندن جامعه به حالت عادي و نه لزوماً حالت پيش از بحران (حسيني جناب و سايماني مهرجاني، 1383: 21).

شکل شماره (‏2‑1): چرخه مديريت جامع بحران (حسيني جناب و سايماني مهرجاني، 1383: 21).

1-2-3-3- چرخه اصلي مديريت بحران

مراحل مديريت بحران از لحاظ زماني و عملياتي بدين صورت است: پيش از بحران، در آغاز بحران، حين بحران و پس از بحران. در چرخه اصلي مديريت بحران، مرحله پيش از بحران شامل پيش­بيني، پيشگيري، کاهش آسيب­پذيري، کاهش آسيب رساني و آمادگي مي­شود. مرحله آغاز بحران شامل مصونيت، هشدار، ارزيابي مقدماتي و آغاز بسيج عمومي مي­شود. مرحله حين بحران شامل کنترل و تهديد دامنه زلزله، استقرار نظم در جامعه، ارزيابي دامنه زلزله، ارزيابي و بازنگري برنامه‌ها و برنامه­ريزي مي‌شود. مرحله پس از بحران شامل بهسازي، بازسازي، توسعه زيربنايي، استقرار وضع عادي، ارزيابي و بازنگري برنامه‌ها و مطالعه و تحقيق مي­شود (تيموري، 1383: 22).

1-2-3-4- مراحل مديريت بحران

اگر مدیریت بحران را برنامه ریزی برای کنترل بحران تعریف کنیم در این صورت چهار مرحله برای برنامه­ریزی بحران باید در نظر گرفت:

1-­ پیش­بینی پدیده ناگوار

2-­ تنظیم برنامه­های اقتصادی

3-­ تشکیل تیم­های مدیریت بحران و آموزش آن­ها

4-­ اجرای برنامه­ها به صورت عملی و آزمایشی (کوثری راد، 1386: 111).

1-2-4- زلزله^[8]

زلزله آزاد شدن ناگهانی انرژی بسیار زیادی در مدت زمان خیلی کوتاه است، که در اثر بروز ا اغتشاش در پوسته زمین به وقوع می­پیوندد. زلزله ممکن است ده‌ها، صدها یا هزاران سال انرژی مسدود شده را در چند ثانیه آزاد کند (Gibson, 1997: 356). در واقع زلزله انتشار امواج ناشي از انرژي آزاد شده در پي اغتشاشات دروني زمين و پديده­اي است که طي آن در مدتي کوتاه انرژي زيادي در زمين رها مي‌شود. اين پديده جنبش‌هاي شديدي را در زمين به وجود مي‌آورد که باعث آشفتگي ناگهاني قسمت بالايي زمين مي‌شود.

زلزله = انرژي + جابجايي (مركز مطالعات مقابله با سوانح طبيعي ايران، 1373: 5).

1-2-5- ايمني^[9]

ايمني عبارت است از مجموعه تمهيداتي که جهت جلوگيري از بروز يا تخفيف آثار و عوارض نامساعد جاني و مالي حوادث طبيعي و غير طبيعي نظير سيل، طوفان، آتش سوزي، تصادف رانندگي و غيره صورت گيرد (نوذر پور، 1380: 4).

ايمني را مصونيت در برابر آسيب‌هاي ناشي از حوادث، اعم از طبيعي و غير طبيعي (انسان ساخت) معنا کرده‌اند (معصوم و علي آبادي، 1380: 7). در يک تعريف ساده، ايمني به معنای گريز از خطر است (قاسملو، 1380: 75).

1-2-6- آسيب‌پذيري^[10]

آسیب پذیری یک تابع ریاضی است و به مقدار خسارت پیش بینی شده برای هر عنصر در معرض خطرات مصیبت بار، با شدت معین، گفته می‌شود. تحلیل آسیب پذیری فرایند برآورد آسیب پذیری عناصر طبیعی معینی است که در معرض خطر احتمالی ناشی از وقوع خطرات مصیبت بار هستند (Frischer, scharnbeger, 1966:8).

طبق تعريف سازمان ملل آسيب پذيري عبارت است از درجه زيان يك عنصر معين يا دسته اي از عناصر در معرض ريسك، در نتيجه وقوع يك پديده طبيعي با بزرگاي معين و بيان شده بر روي مقياسي از صفر (بدون آسيب پذيري) تا يک (آسيب پذيري كامل) (Houser and Egenning, 1993: 14).

1-2-7-
شهر

مفهوم شهر برای همگان مفهوم کاملاً روشنی است؛ ولی به مجرد آنکه سخن از ارائه تعریفی جامع به میان می­آید، تزلزل رأی و عدم تعادل آغاز می­شود (ابراهیم زاده، 1391: 17). از دیدگاه سازمان ملل متحد شهر کالبدی است برای فعالیت‌های اجتماعی سازمان یافته، همچنین کانون جمعیتی با اهمیتی است که به هدف یک زندگی آمایش یافته باشد و این آمایش مبنای گرایش شهرنشینی را تشکیل می‌دهد و بخش قابل ملاحظه ای از جمعیت آن از طریق فعالیت‌های غیر کشاورزی و یا کشاورزی به حیات خود ادامه می‌دهند (دولفوس،1374: 497). به عبارت ديگر شهر، پديده­اي است مکاني- فضايي که در نقطه­اي خاص ايجاد شده، در زمان تکامل يافته و رشد مي‌يابد و در هر مقطعي از تاريخ، دگرگوني‌هاي کمي خود را به تغييرات کيفي مورد نياز عصر خويش تبديل مي‌کند (حبيبي، 1376: 166).

[1] . disasters

[2] . Natural disasters

[3]. Multi – Disiplinal

[4] . Crisis

[5] . Turnin Point

[6] . Critical Point

[7] . Crisis Management

[8] . earthquake

[9] . Safety

2. Vulnerability