مقاله و تحقیق دانشجویی | پیشینه و مبانی نظری خوشه های صنعتی چرخه حیات خوشه و خوشه ها و نوآوری

ادبیات پژوهش در این فصل به منظور شناخت و بررسی مفاهیم و عناصر کلیدی خوشه های صنعتی و مرور پژوهش های پیشین در این زمینه مورد مطالعه قرار می گیرد. این فصل شامل بخش های زیر می باشد:

ابتدا به تعاریف و مفاهیم و عناصر خوشه های صنعتی و انواع خوشه ها و اشکال مختلف آن پرداخته و پس از آن توسعه خوشه های صنعتی مورد بررسی قرار می گیرد. در این راستا ، مدل ها و شاخص های توسعه خوشه ها که محققین ارائه کرده اند مطرح شده است و فهرستی از شاخص ها ی توسعه خوشه صنعتی تهیه شده است. بخش بعدی ادبیات، به صنایع کوچک و متوسط اختصاص دارد که بنا به تعریف بنگاه های فعال در خوشه های صنعتی در این طبقه قرار می گیرد.تعاریف، طبقه بندی ، نقش ها و وضعیت اقتصادی ،تنگناها و مسائل مربوط به توسعه این بنگاه ها در این بخش مورد مطالعه قرار می گیرد.همچنین به تعاریف مختلفی از صنایع کوچک و متوسط جهان پرداخته شده است. و در انتها به معرفی شرکت شهرک های صنعتی استان گلستان و جایگاه اقتصادی آن در کشور پرداخته شده است.

2-2 خوشه های صنعتی

در طول دهه گذشته ، خوشه های صنعتی به طور وسیعی مورد توجه قرار گرفته است. یکی از دلایل این امر قابلیت خوشه ها به عنوان راهی برای غلبه بر محدودیت های ناشی از مقیاس سازمان های کوچک و متوسط است، و دیگر اینکه خوشه ها زمینه مناسبی برای رشد و افزایش بهره وری ، نوآوری و رقابت ایجاد می نمایند(Karaev et. al,2007).

خوشه ها امروز به عنوان ابزار مهمی برای ارتقا و توسعه صنعتی ، نوآوری، رقابت و رشد شناخته می شوند. اگرچه معمولاً، خوشه ها به واسطه تلاش های بنگاه های بخش خصوصی و افراد فعال در صنعت شکل می گیرند، ولی آنها در مسیر رشد و فعالیت خود به شدت تحت تاثیر کنش گران گوناگون و پرشماری از قبیل نهادهای دولتی ، مالی و صنفی در سطح ملی و محلی قرار دارند( Andersson et al,2004).

با توجه به تجربه موفق ناحیه های صنعتی در کشورهای توسعه یافته^{^[1]} ، قابلیت شرکت های کوچک خوشه ای شده که از نظر اقتصادی کارآمد بوده و فرآیند رشد و توسعه در نواحی صنعتی را به شدت تحت تاثیر قرار می دهند، توجه محققان را به خود جلب نموده است. اگرچه توجه به خوشه ها در تحقیقات مربوط به توسعه بنگاه های کوچک در کشورهای کمتر توسعه یافته ، رویدادی نسبتاً جدید است و زمان پیدایش آن پیش تر از 1998 میلادی نیست، لیکن توسعه یافتگی^{^[2]} بخشی و تمرکز جغرافیایی بنگاه های کوچک و متوسط ، پدیده ای رایج در این کشورها مانند برزیل،آرژانتین، غنا، اندونزی، کنیا و مکزیک، پاکستان و .. به شمار می آید (رابلوتی، 1382).

در این بخش ابتدا به مفاهیم و تعاریف مختلف خوشه های صنعتی پرداخته می شود. سپس به ادبیات مربوط به عناصر تشکیل دهنده خوشه های صنعتی ، انواع خوشه ها ، رقابت پذیری در خوشه ها پرداخته می شود . در ادامه نگاهی به وضعیت خوشه های صنعتی و صنایع کوچک و متوسط در ایران و جهان خواهد شد.

1-2-2 تعاریف و مفاهیم خوشه

پشتوانه نظري پديده ايجاد خوشه يا تجميع را اولين بار آلفرد مارشال^{^[3]} در نظريه صرفه هاي اقتصادي ناشي از تجميع بيان کرد. در چارچوب اين نظريه شرکت هاي کوچک درعين حال که رقباي طبيعي همديگرند، اعضاي داخل يک شبکه مستقل هستند. آثار ناشي از تجميع آنقدر مي تواند محسوس باشد که مزاياي رقابت صرفاً درچارچوب اين تجمع مي تواند معنا پيدا کند. مفهوم خوشه هاي صنعتي به علت تازه بودن و عدم استحکام کافي در نظريه پردازي هنوز داراي ابهاماتي در تعريف و کاربرد است. هرچند ايده خوشه صنعتي توسط پورتر^{^[4]} در 1990 شروع شد ولي پس از آن تعاريف متعددي از يک خوشه صنعتي ارائه گرديد.

در خصوص خوشه ها تعاریف متعددي ارائه شده است که هر یک از این تعاریف به برخی از ویژگی هاي آن اشاره دارد. نکتهي حائز اهمیت آن است که کمتر تعریفی را میتوانیافت که از جامعیت لازم برخوردار باشد. لذا در ذیل به برخی از آنهااشاره شده و سپس ویژگی هاي مشترك این تعاریف بیان خواهد شد.

بر اساس تعریف پورتر(2001) خوشه ها در واقع، همان تراکم جغرافیایی شرکت هاي به هم مرتبط، عرضه کنندگان تخصصی، ارائه کنندگان خدمات، بنگاه هاي صنایع مرتبط و نهادهاي همکار (از قبیل دانشگاه ها، مؤسسات استاندارد وانجمن هاي تجاري) در حوزه هاي خاصی است که علاوه بر رقابت، با یکدیگر همکاری نیز می کنند.

بر اساس تعریف استیمسون^{^[5]} و دیگران (2006) خوشه هاي صنعتی تجمع صنایع همکار و رقیب در یک منطقه ي شبکه شده به صورت ارتباطات عمودي وافقی شامل پیوندهاي مشترك و قوي عرضه کننده- خریدار و متکی بر موسسات اقتصادي متخصص هستند. چون خوشه هاي صنعتی حول شرکت هاي صادرات محور ساخته شده اند، ثروت جدید به منطقه می آورند و به رشد اقتصادي منطقه کمک می کنند.

آلتنبرگ و اشتامر (1999) خوشه ها را مجموعه ي نسبتاً بزرگی از شرکت ها می دانند که در محدوده مکانی خاصی قرار داشته، پیشینه ي تخصصی مشخص دارند و در آن (خوشه)، تجارت بین شرکتی و تخصص شرکت ها چشمگیر است. این دو، عقیده دارند که در خصوص تعریف خوشه میان صاحب نظران اتفاق نظر و جود ندارد، اما می توان این گونه جمع بندي نمود که واژه ي خوشه در عام ترین مفهوم، به تمرکز مکانی فعالیت هاي اقتصادي در زمینه اي خاص اشاره میکند .

همفري و اشمیتز^{^[6]}(1995) نیز بر این نکته تأکید می کنند که تشکیل خوشه می تواند به برخورداري از صرفه هاي مقیاس منجر شود.

بر اساس تعریف یونیدو خوشه مجموعه اي از شرکت ها است که در ناحیه یا حوزهاي جغرافیایی تمرکز یافته است و با تهدیدها و فرصت هاي مشترکی مواجه اند. این شرکت ها، مجموعه اي از محصولات مرتبط یا مکمل را تولید می کنند و می فروشند. چنین تمرکزي باعث ایجاد کسب و کاري مرتبط می شود و به پیدایش خدمات تخصصی در زمینه هاي فنی، مدیریتی و مالی کمک میکند.

مورسینی(2004) برای تعریف خوشه صنعتی چنین اظهار نظر می کند، خوشه صنعتی نهادی اجتماعی- اقتصادی است که در منطقه ی جغرافیایی ویژه در مجاور هم به وسیله ی ساکنین بومی و نهادهای اقتصادی قابل تشخیص است و در آن، قسمت عمده ی مردم و نهادهای اقتصادی درامور مرتبط اقتصادی، اشتراک و تقویت سهم خود از تولید، فناوری و دانش سازمانی برای تولید محصولات و خدمات در بازار فعالیت می کنند (Morosini, 2004).

روزن فلد^{^[7]} (2006) : خوشه های صنعتی را تمرکزی از بنگاه های مرتبط و یا مکمل با کانال های عملی برای معاملات تجاری ، ارتباطی و تعاملی می داند که زیرساخت های بازار کار و خدمات را به اشتراک گذاشته و با فرصت ها و تهدیدهای مشابه مواجه اند ( Rosenfeld, 2006) .این تعریف بیشتر به نقش تعاملات اجتماعی و همکاری بنگاه در طبیعت خوشه های صنعتی اشاره دارد.

مه یر^{^[8]} (2003) خوشه صنعتی را گروهی از بنگاه ها می داند که با دیگر بنگاه ها، تامین کنندگان و مصرف کنندگان در تعامل است و از طریق توسعه نوآوری و یادگیری و محصولات و فرآیند های نوین در مکان بازار از بنگاه های موجود در صنعت مشابه در دیگر مکان ها تمایز پیدا می کنند. اصطلاح خوشه بر تمرکز بنگاه های مشابه اقتصادی در مکان جغرافیایی خاص ، معمولاً منطقه ی کلان شهری، اشاره دارد که موجب ایجاد دانش و یادگیری جدید می شود و این دانش و یادگیری جدید، رقابتی برای بنگاه های درگیر به وجود می آورد . بنابراین راهبرد های خوشه ، بر روابط میان بنگاه ها ، و نه بر بنگاه های شخصی اشاره دارد. راهبرد خوشه بر این فرض استوار است که ایجاد دانش و یادگیری در یک مکان ، مزایا را به همه ی بنگاه های صنعت آن مکان اعطاء می کند، حتی اگر این بنگاه ها با دیگر صنایع رقابت داشته باشند (Maye, 2003).

کری براون و دیگران^{^[9]} (2007) با بیان وجود اختلاف نظر در تعاریف خوشه صنعتی، در تلاشند تا مفهوم جدیدی از خوشه صنعتی ارائه دهند. بر همین اساس برای جبران این شکاف اصطلاح " زنجیره ارزش افزوده^{^[10]} " را پیشنهاد کرده و بنگاه ها و موسسات خوشه صنعتی را در عوامل افقی، عمودی و جانبی تقسیم می کنند و می گویند که : خوشه عبارت است از پیوند افقی ، عمودی و جانبی فعالیت های ارزش افزوده ی توزیع یافته ، به وسیله عوامل مختلف همجوار که تمام عامل ها به خوشه ی خاص مربوط می شوند. عامل ها با یکدیگر بنای زنحیره ی ارزش افزوده ای می باشند که مرزهای خوشه را معین می کنند، همچنین تعاملات مستقیم و غیر مستقیم میان این عامل ها رخ می دهد که در پیوند های ضعیف و متوسط، انعکاس خواهد یافت (Brown et al, 2007).

داداش پور و آلن(2010) در کار خود خوشه را این گونه تعریف می کنند: خوشه های صنعتی نمایشی از بنگاه های کوچک و متوسطی است که با شکل گیری شبکه های همکار در سطح منطقه ، به صرفه های ناشی از مقیاس، تجمیع ، یادگیری و ظرفیت نوآوری مناسبتی دست می یابند و منبعی از مزیت های رقابتی منطقه ای و محلی را فراهم می کنند (dadashpoor & Allan, 2010).

تمرکز بخشی و جغرافیایی بنگاه ها را خوشه گویند که چنین تمرکزي باعث برخورداري از صرفه جوئی هاي بیرونی می گردد. وجود خوشه همچنین باعث جذب کارگزاران بازارهاي دوردست شده و به ظهور خدمات تخصصی در زمینه هاي فنی، مالی و مدیریتی کمک می کند(Humphrey & Schmitz,1998) . در تعریفی دیگر خوشه ها به صورت یک گروه نزدیک از نظر جغرافیایی از شرکت هاي به هم مرتبط و موسسات مربوط در یک زمینه خاص تعریف می شود (Nadvi et al, 2004). به عبارتی دیگر انبوهی از شرکت هاي مجتمع شده در یک محدوده جغرافیایی نظیرتأمین کنندگان منابع و مواد اولیه و متقاضیان کالا و خدمات که برخی از ارتباطات را با یکدیگر دارا هستند خوشه را تشکیل می دهند. این شرکت ها معمولاً داراي تولیدات مکمل و یا مشابه در محصول، فرآیند و یا یک منبع هستند .همان گونه که شکل (1-2) نشان می دهد، توسعه خوشه یک حد اشتراك میانی سیاست صنعتی تکنولوژي و منطقه اي را شامل می شود. سیاست صنعتی^{^[11]} تلاش می کند تا عملکرد بخش ویژه اي از اقتصاد را بهبود دهد.سیاست تکنولوژي^{^[12]}، پیشرفت و انتشار دانش و نوآوري را ارتقاء می دهد و یک اشتراك کافی بین سیاست صنعتی وتکنولوژي وجود دارد. سیاست منطقه اي^{^[13]} نیز قصد دارد تا اقتصاد را توسعه دهد یا شرایط اجتماعی اقتصادي مکان هایی که از نظر جغرافیایی هدف گذاري شده اند را بهبود بخشد (Paytas et al, 2000)

توسعه خوشه

شکل1-2 : توسعه خوشه حد اشتراك سیاس تصنعتی، تکنولوژي و منطقه اي

(Paytas et al, 2000)

مفهوم خوشه بندي بسیار بیشتر از یک تراکم فیزیکی شرکت هاي مشابه که به طور مستقل عمل می کنند می باشد. شرکت ها در خوشه ها تمایل دارند که در انجام دادن فرآیندها یا مراحل ویژه در تولید و کانال توزیع متخصص شوند. براي مثال در یک خوشه تولید مبلمان، تعدادي از شرکت ها ممکن است الوارهاي درشت و ناهموار را تهیه و عرضه کنند، تعدادي دیگر ممکن است نازك کاري و مونتاژ مبلمان را انجام دهند در حالی که گروه مختلفی از شرکت ها ممکن استبراي تمام کاري سطح و بازاریابی نهایی مسئول باشند. این تفکیک عمودي تولید ممکن است به خوبی به وسیله تخصص گرایی افقی تکمیل گردد. خوشه ها مهم هستند زیرا تراکم جغرافیایی می تواند به طور بالقوه اي به شرکتهاي کوچک در غلبه بر محدودیت هاي مربوط به اندازه و افزایش توسعه تکنولوژي و ارتقاء^{^[14]} توانایی هاي خود براي رقابت در بازارهاي محلی و جهانی کمک کند. نزدیکی جغرافیایی همچنین امکاناتی را براي شرکت هاي محلی و بین شرکت هاو از طریق موسسات محلی ایجاد می کند. خوشه ها پویا هستند و به سرمایه انسانی ارتقاء یافته و ظرفیت هاي تکنولوژیکی بهبودیافته براي شرکت ها و افزایش قابلیت هاي کارگران و تولیدکنندگان کوچک منجر می شوند. خوشه ها می توانند منافع مهمی را که درآمدها را بهبود می دهد ایجاد کنند و کار و درآمد را براي افراد فقیر فراهم می کنند(Nadvi & Barrientos, 2004) .

پورتر که بر روي محيط رقابتي محلي در ميان شرکت ها در صنايع يکسان به عنوان یک منبع مهم براي تقویت یک خوشه بسیار نوآور و رقابتی در سطح بازار جهانی تمرکز نموده است، دریافت که خوشه هااغلب بسیاري از شرکت هاي محلی را در رقابت شدید بین صنایع یکسان شامل می شوند(Porter,1990) . خوشه مجموعه اي از شرکت ها است که در ناحیه یا حوزه اي جغرافیایی تمرکز یافته^{^[15]} و با تهدیدها و فرصت هاي مشترکی مواجهند. این شرکت ها مجموعه اي از محصولات مرتبط یا مکمل را تولید و عرضه می کنند. چنین تمرکزي باعث ایجاد کسب و کارهاي مرتبط می شود و به پیدایش خدمات تخصصی در زمینه هاي فنی، مدیریتی و مالی کمک می کند (ایران نژاد و رضوي 1381).

خوشه ها مجموعه اي همگن از صنایع در یک منطقه جغرافیایی هستند که به سبب وجود مزیت هاي خاص و یا سرمایه هاي قوام یافته اجتماعی چون فن و مهارت با اهداف اقتصادي شکل گرفته است (Basand ,2002). به عبارتی دیگر مجموعه اي از شرکت ها، سازمان ها، تشکل ها و نهادهاي تخصصی فعال در یک رشته صنعتی است که ازطریق روابط متراکم شبکه اي قادر به بر هم افزایی قابلیت هاي آن مجموعه می شود (افخمی و رضوي، 1383 ).

[1]Developed countries

[2]Development

[3]Marshal

[4]porter

[5]Stimson

[6]Schmitz, H

[7]Rosenfeld

[8]Maye

[9]Kerry Brown and et al

[10]Value-added chain

[11]Industrial Policy

[12]Technology policy

[13]Regional policy

[14]Upgrade

[15]Concentrated

فایل هایی که پس از خرید می توانید دانلود نمائید

پیشینه و مبانی نظری خوشه های صنعتی، چرخه حیات خوشه و خوشه ها و نوآوری_1607324603_43899_8524_1286.zip0.73 MB

پرداخت و دانلود محصول

بررسی اعتبار کد دریافت کد تخفیف

مبلغ قابل پرداخت : 19,000 تومان پرداخت از طریق درگاه

انتقال به صفحه پرداخت